Η μαρξιστική υπόθεση

Ενάντια στον Μπαντιού

Το πρόσφατο (2010) βιβλίο του Alain Badiou (Αλαίν Μπαντιού) φέρει ως τίτλο τη φράση που προωθούν τα τελευταία χρόνια με το έργο τους αυτός και ο Slavoj Žižek (Σλαβόι Ζίζεκ): η «κομμουνιστική υπόθεση».¹ Αυτός είναι επίσης ο τίτλος ενός δοκιμίου που δημοσίευσε ο Μπαντιού το 2008 στο περιοδικό New LeftReview² για την ιστορική σημασία της εκλογής του Νικολά Σαρκοζί στη γαλλική προεδρία το 2007.³ Σ’ αυτό το δοκίμιο ο Μπαντιού εξηγεί την προσέγγισή του στον κομμουνισμό ως εξής:

«Τι είναι η κομμουνιστική υπόθεση; Κατά τη γενική (generic) της σημασία, όπως δίνεται στο κανονιστικό (canonic) της Μανιφέστο, ‘κομμουνιστική’ σημαίνει πρώτα ότι η λογική της τάξης (class)—η θεμελιώδης υπαγωγή της εργασίας (labour) σε μια κυρίαρχη τάξη, μια διευθέτηση που έχει παραμείνει σταθερή από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα—δεν είναι αναπόφευκτη∙ μπορεί να ξεπεραστεί. Η κομμουνιστική υπόθεση είναι ότι μία διαφορετική συλλογική οργάνωση είναι εφαρμόσιμη, μία οργάνωση που θα εξαλείψει την ανισότητα του πλούτου, ακόμα και τον καταμερισμό της εργασίας. Η ατομική ιδιοποίηση κολοσσιαίων περιουσιών και η μεταβίβασή τους μέσω κληρονομικής διαδοχής θα εξαλειφθούν. Η ύπαρξη ενός εξαναγκαστικού (coercive) κράτους, διαχωρισμένου από την κοινωνία των πολιτών (civil society) δεν θα εμφανίζεται πια ως αναγκαιότητα: μία μακρά διαδικασία αναδιοργάνωσης εδραιωμένη στην ελεύθερη ένωση (association) των παραγωγών θα το δει να απονεκρώνεται».⁴

Ο Μπαντιού συνεχίζει δηλώνοντας ότι,

«Ως καθαρή Ιδέα ισότητας, η κομμουνιστική υπόθεση αναμφίβολα υπάρχει από τότε που εμφανίστηκε το κράτος. Από τη στιγμή που η μαζική δράση αντιτίθεται στον κρατικό εξαναγκασμό στο όνομα της εξισωτικής δικαιοσύνης, βασικά στοιχεία ή θραύσματα της υπόθεσης αρχίζουν να εμφανίζονται. Οι λαϊκές εξεγέρσεις—των σκλάβων υπό την ηγεσία του Σπάρτακου, των χωρικών υπό την ηγεσία του Μύντσερ—θα μπορούσαν να αναγνωριστούν ως πρακτικά παραδείγματα αυτής της ‘κομμουνιστικής σταθεράς’. Με τη Γαλλική Επανάσταση, η κομμουνιστική υπόθεση εγκαινιάζει κατόπιν την εποχή της πολιτικής νεωτερικότητας».⁵

Έτσι ο Μπαντιού καθιερώνει τον «κομμουνισμό» ως τη διηνεκή αντι-τάση του πολιτισμού καθ’ όλη την ιστορία του.

Ο Μπαντιού διαιρεί ό,τι αποκαλεί νεώτερη ιστορία της «κομμουνιστική υπόθεσης» σε δύο μεγάλες περιόδους, ή «ακολουθίες», από το 1792 ως το 1871, και από το 1917 ως το 1976. Ο Μπαντιού περιγράφει την πρώτη περίοδο, από το πρώτο έτος της επαναστατικής Γαλλικής Δημοκρατίας έως την ήττα της Παρισινής Κομμούνας, ως «εγκαθίδρυση της κομμουνιστικής υπόθεσης». Αποκαλεί τη δεύτερη περίοδο, από την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 στη Ρωσία έως τον θάνατο του Μάο και το τέλος της Μεγάλης Προλεταριακής Πολιτιστικής Επανάστασης στην Κίνα, ως ακολουθία «προκαταρκτικών προσπαθειών για [… ] την πραγμάτωση [της κομμουνιστικής υπόθεσης]».⁶

Τις δύο περιόδους που απομένουν στην ιστορική τροχιά που σκιαγραφεί ο Μπαντιού, από το 1871 μέχρι το 1917, και από το 1976 μέχρι σήμερα, ο Μπαντιού τις περιγράφει ως «διαλείμματα» κατά τη διάρκεια των οποίων «διακηρύχθηκε η αβασιμότητα της κομμουνιστικής υπόθεσης», «με τον εχθρό σε ανοδική τροχιά».⁷

Όμως η περίοδος μεταξύ 1871-1917 είδε τη μαζική διεύρυνση και ανάπτυξη του μαρξισμού (παράλληλη και πράγματι προσδεδεμένη επί της τελευταίας μεγάλης άνθισης της αστικής κοινωνίας και κουλτούρας κατά τη BelleÉpoque⁸, και κορυφώθηκε με την κρίση του πολέμου και της επανάστασης, τον απολογισμό της οποία ο Μπαντιού αποφεύγει—ή, ακριβέστερα, υπεκφεύγει. Δηλαδή αυτή η περίοδος εγείρει το πρόβλημα του μαρξισμού ως τέτοιου, και τη σημασία του στην ιστορία.

Η μαρξιστική υπόθεση

Ένα πολύ διαφορετικό σύνολο ιστορικών περιοδολογήσεων, και συνεπώς μια διαφορετική ιστορία, εστιασμένη σε άλλες αναπτύξεις, θα μπορούσε να αντιταχθεί σ’ αυτή του Μπαντιού. Σε αντίθεση με την «κομμουνιστική υπόθεση» του Μπαντιού, η οποία εκτείνεται χιλιετίες προς τα πίσω, έως τις απαρχές του κράτους κατά τη γέννηση του πολιτισμού, μια «μαρξιστική υπόθεση» θα επιχειρούσε να συλλάβει την ιστορία συγκεκριμένα τής νεώτερης κοινωνίας του κεφαλαίου, τις διαφορετικές ιστορικές φάσεις του κεφαλαίου, όπως χαρακτηρίστηκαν κατά τις αποτιμήσεις του Μαρξ και άλλων μαρξιστών, εκκινώντας από τα μέσα του 19ου αιώνα. Όμως, όπως το έθεσε ο μελετητής του Νίτσε, Peter Preuss, «ο 19^ος^ αιώνας ανακάλυψε την ιστορία, και όλη η ακόλουθη έρευνα και εκπαίδευση έφερε τη σφραγίδα αυτής της ανακάλυψης. Αυτή δεν ήταν απλά μια ανακάλυψη ενός συνόλου γεγονότων που αφορούσαν το παρελθόν, αλλά η ανακάλυψη της ιστορικότητας του ανθρώπου».⁹

O Μαρξ αποτελεί κεντρική φυσιογνωμία στην ανάπτυξη της κριτικής αναγνώρισης της ιστορίας, ως καινοτομίας του 19ου αιώνα.¹⁰ (Τα άλλα ονόματα που συνδέονται μ’ αυτή τη συνείδηση της ιστορίας είναι οι Χέγκελ και Νίτσε∙ η συσχέτιση αυτών των τριών στοχαστών είναι ένα βαθύ πρόβλημα, που έχει απασχολήσει εδώ και καιρό τους μαρξιστές.¹¹

Η μαρξιστική υπόθεση βασίζεται στη θεωρητική και πολιτική εμπλοκή του Μαρξ με το πρόβλημα που διατύπωσε από την αρχή μέχρι το τέλος της ζωής του, από το *Κομμουνιστικό Μανιφέστο* μέχρι το Κεφάλαιο, και περιλαμβάνει την πολιτική σκέψη και πράξη που εμπνεύστηκε απ’ αυτόν και επιδίωξε να τον ακολουθήσει και να αναπτυχθεί επί της βάσης του έργου του. Αυτό το πρόβλημα είναι η ιστορική ιδιαιτερότητα του κεφαλαίου—άρα και της ίδιας της ιστορίας. Διότι η μαρξιστική υπόθεση είναι ότι το κεφάλαιο αποτελεί την πηγή αυτού που ο Καντ αποκάλεσε «καθολική (universal) ιστορία».¹²

Σε αντίθεση με την ιστορία της «κομμουνιστικής υπόθεσης» του Μπαντιού, η ιστορία της «μαρξιστικής υπόθεσης» θα ήταν περίπλοκη, πολυεπίπεδη, όχι τόσο γραμμική, και μη-συμβαντική (non-evental). Διαιρείται στις διάφορες περιόδους της ιστορίας του μαρξισμού: από την περίοδο 1848-1895, δηλαδή από τη δημοσίευση του *Κομμουνιστικού Μανιφέστου *των Μαρξ και Ένγκελς μέχρι τον θάνατο του Ένγκελς, έως την περίοδο 1914-1919, την περίοδο κρίσης του μαρξισμού με τον πόλεμο και την επανάσταση∙ και από την περίοδο 1923-1940, του μετα-μπολσεβίκικου μαρξισμού, έως την περίοδο 1968-1989, της «Νέας Αριστεράς» και της κατάρρευσης του «κομμουνισμού». Αυτές είναι περίοδοι της ιστορίας του μαρξισμού που συλλαμβάνονται ως η ιστορία αυτού που ο Μαρξ αποκάλεσε «κεφάλαιο». Αυτή είναι η ιστορία του κεφαλαίου και της δυνητικής υπέρβασής του, όπως εκφράζεται στην ιστορία του μαρξισμού.¹³

Αυτή η ιστορία παρακινείται από την ανάγκη αυτού που ο Καρλ Κορς αποκάλεσε, στο δοκίμιό του «Μαρξισμός και Φιλοσοφία» (1923), ιστορική-υλιστική ανάλυση και κριτική του ίδιου του μαρξισμού, ή αλλιώς μαρξιστική ιστορία και θεωρία του μαρξισμού.¹⁴ Αυτή θα ήταν η ιστορία της ανάδυσης, της κρίσης, και της παρακμής του μαρξισμού ως έκφραση της δυνατότητας μετάβασης πέρα από το κεφάλαιο, όπως την κατανόησαν ο Μαρξ και οι καλύτεροι μαρξιστές. Σήμερα, σε αντίθεση με την εποχή του Κορς το 1923, κάτι τέτοιο θα συμπεριλάμβανε την εξέταση της πιθανότητας ο δυνητικός μαρξισμός όπως εκφράστηκε, να έχασε την ευκαιρία του, συνεχίζοντας την πορεία του εκφυλιστικά, ως φάντασμα, μέχρι να περάσει οριστικά στην ιστορία. Το ότι μία παρόμοια αποτίμηση είναι καθ’ όλα δυνατή είναι που παρακινεί τη θεμελιώδη «υπόθεση» του μαρξισμού, ή αλλιώς τη μαρξιστική υπόθεση—την υπόθεση ότι ο μαρξισμός, ως προοπτική και πολιτική, μπορεί να είναι το ζωτικό νευρικό κέντρο της νεώτερης ιστορίας. Διότι ο μαρξισμός είναι, με λόγο, η μεγαλύτερη όλων των Μεγάλων Αφηγήσεων της ιστορίας. Το ερώτημα σήμερα είναι: τι ήταν ο μαρξισμός;

Για τους περισσότερους μαρξιστές του 20ού αιώνα (άρα και για τον Μπαντιού), η περίοδος του μαρξισμού μεταξύ 1871-1917, η οποία γνώρισε τη θεμελίωση και ανάπτυξη των κομμάτων της Δεύτερης Διεθνούς, ήταν η εποχή του «ρεβιζιονισμού», κατά την οποία η μαρξιστική επαναστατική πολιτική τελματώθηκε από τον ρεφορμισμό. Όμως, αυτή ήταν επίσης η περίοδος της πάλης κατά της ρεφορμιστικής αναθεώρησης του μαρξισμού από τους επιγόνους των Μαρξ και Ένγκελς, όπως οι Μπέμπελ, Μπερνστάιν, Κάουτσκυ και Πλεχάνοφ. Αυτή η πάλη κατά του ρεφορμισμού διεξήχθη από τους μαθητές των παραπάνω οπαδών του Μαρξ και συμπεριέλαβε μια σύνθετη αλλαγή, αποτελώντας η ίδια μια σημαντική ιστορική μετάβαση, κατά την οποία οι μαθητές απογοητεύτηκαν από τους δασκάλους τους και τελικά τους ξεπέρασαν.¹⁵

Το μεγαλύτερο επίτευγμα της πάλης κατά του ρεφορμισμού στη Δεύτερη Διεθνή ήταν η μπολσεβίκικη ηγεσία της Οκτωβριανής Επανάστασης, την οποία ακολούθησαν (έστω ανεπιτυχώς) επαναστάσεις σε Γερμανία, Ουγγαρία και Ιταλία, καθώς και η ίδρυση της Τρίτης «Κομμουνιστικής» Διεθνούς.¹⁶ Η παγκόσμια κρίση του πολέμου και της επανάστασης μεταξύ 1914-1919 θα έπρεπε να ιδωθεί ορθώς ως το Λυκόφως των Θεών (Götterdämmerung) του μαρξισμού, που ύψωσε την κρίση του κεφαλαίου στη σφαίρα της πολιτικής με έναν πρωτοφανή τρόπο. Η κρίση του μαρξισμού μεταξύ 1914-1919 ήταν ένας εμφύλιος πόλεμος μεταξύ των μαρξιστών. Στη μία πλευρά, η νεότερη γενιά ριζοσπαστών που είχε ανατραφεί στη Δεύτερη Διεθνή, την οποία τελικά δίχασε εγκαθιδρύοντας της Τρίτη, με διαπρεπέστερους εκπροσώπους τους Λένιν, Λούξεμπουργκ και Τρότσκυ: αυτή η νεότερη γενιά ηγήθηκε της μεγαλύτερης απόπειρας της ιστορίας να αλλάξει ο κόσμος. Αντίκριζαν τον διχασμό τους εντός του μαρξισμού ως έκφραση της αναγκαιότητας της ανθρώπινης χειραφέτησης.¹⁷ Ότι η απόπειρά τους πρέπει να κριθεί σήμερα ως αποτυχία δεν αλλάζει τον βαθύ—και βαθιά αινιγματικό—της χαρακτήρα.¹⁸

Το ρίσκο της Επανάστασης που αποπειράθηκαν οι ριζοσπάστες της Δεύτερης Διεθνούς, εμπνεόμενοι από τον Μαρξ, δεν μπορεί να υπερεκτιμηθεί. Για τον Μαρξ και τους συνεχιστές του, η εποχή του κεφαλαίου ήταν τόσο η κορύφωση της ιστορίας, και σηματοδοτούσε το δυνητικό τέλος της προϊστορίας, όσο και η αληθινή απαρχή της ανθρώπινης ιστορίας, στον κομμουνισμό.¹⁹ Όπως το έθεσε ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, «η ανθρωπότητα προετοιμάζεται να επιζήσει της κουλτούρας, εάν χρειαστεί»²⁰ —δηλαδή να επιβιώσει του πολιτισμού, όπως αυτός είχε βιωθεί για έναν αιώνα.²¹

Το φάντασμα του Μαρξ

Ενώ οι Μαρξ και Ένγκελς έγραψαν για το «φάντασμα» του κομμουνισμού, σήμερα είναι η ανάμνηση του Μαρξ που στοιχειώνει τον κόσμο. Αυτή η διαφορά είναι σημαντικό να καταγραφεί: οι Μαρξ και Ένγκελς μπορούσαν να υπολογίζουν σ’ ένα πολιτικό κίνημα—τον κομμουνισμό—το οποίο επιδίωκαν να διασαφηνίσουν και να το ανυψώσουν στο επίπεδο αυτοσυνείδησης της ιστορικής του σημασίας. Σήμερα, αντιθέτως, είναι ανάγκη να θυμηθούμε, όχι τόσο το ιστορικό πολιτικό κίνημα, όσο τη μορφή κριτικής συνείδησης που εκφράστηκε στον μαρξισμό. Κάτι τέτοιο πρέπει να ανιχνευθεί πίσω στη σκέψη και πολιτική πράξη του ίδιου του Μαρξ.

Εάν ο Μαρξ παραγνωριστεί ως επιβεβαιωτής και κήρυκας του «κομμουνισμού» σε αντίθεση με ό,τι πραγματικά ήταν, δηλαδή ο πιο οξύς κριτικός του (από το εσωτερικό του), κινδυνεύουμε να λησμονήσουμε το πιο σημαντικό, αν και εύθραυστο, επίτευγμα της ιστορίας: τη συνείδηση της δυνατότητας εντός του κεφάλαιο. Όπως έγραψε πρώιμα ο Μαρξ, σ’ ένα γράμμα το 1843 στον Άρνολντ Ρούγκε που ζητούσε την «αμείλικτη κριτική απέναντι σε ό,τι υπάρχει», «ο κομμουνισμός είναι μια δογματική αφαίρεση και…  αποτελεί μονάχα μερική εκδήλωση της ανθρωπιστικής αρχής και έχει μολυνθεί από το αντίθετό του, την ατομική ιδιοκτησία».²²

Η δυνατότητα για τη χειραφέτηση της ανθρωπότητας που εκφράστηκε στον κομμουνισμό, την οποία ο Μαρξ αναγνώρισε στη νεώτερη ιστορία του κεφαλαίου, δεν μπορεί να αφομοιωθεί στον προ- ή μη-μαρξικό σοσιαλισμό, χωρίς να χαθούν σημαντικά μέρη της. Η σκέψη και η πολιτική του Μαρξ δεν βρίσκονται σε συνέχεια με την εξέγερση των σκλάβων του Σπάρτακου ενάντια στη Ρώμη, ή με τα διδάγματα των Αποστόλων—ή με τον ριζοσπαστικό εξισωτισμό των Προτεσταντών ή των Γιακοβίνων. Όπως το έθεσε ο Μαρξ, «ο *κομμουνισμός *είναι η αναγκαία μορφή και η δυναμική αρχή (principle) του άμεσου μέλλοντος, αλλά ο κομμουνισμός ως τέτοιος δεν αποτελεί τον σκοπό της ανθρώπινης ανάπτυξης, τη μορφή της ανθρώπινης κοινωνίας».²³ Ο κομμουνισμός, ως μορφή δυσαρέσκειας εντός του κεφαλαίου, απαιτούσε έτσι κριτική αποσαφήνιση του ίδιου του νοήματός του, και όχι μονόπλευρη υποστήριξη. Διότι ο Μαρξ σκεφτόταν πως ο κομμουνισμός ήταν μέσο και όχι σκοπός καθ’ εαυτός.

Τι σημαίνει λοιπόν σήμερα το γεγονός ότι συνεχίζουμε, πολιτικά, να έχουμε τον «κομμουνισμό»—με την έννοια του Μπαντιού, των αιτημάτων «ριζικής δημοκρατικής ισότητας»—αλλά όχι τον «μαρξισμό»; Η περιοδολόγηση της ιστορίας του νεώτερου κομμουνισμού στην ιστορία του πολιτισμού, από τον Μπαντιού, αποσυνθέτει τον μαρξισμό σε ένα από τα συστατικά του μέρη—ή, τουλάχιστον, τον καταποντίζει σ’ αυτή την ιστορία. Όμως ο Μαρξ επιδίωξε, σύμφωνα με τη δική του σκέψη και πολιτική, να κατανοήσει και να υπερβεί το ειδικά νεώτερο φαινόμενο του κομμουνισμού, δηλαδή το νεώτερο σοσιαλδημοκρατικό κίνημα των εργατών που αναδύθηκε τον 19ο αιώνα, ως συστατικό του κεφαλαίου, ως μία ιστορικά εξειδικευμένη μορφή της ανθρωπότητας. Τι θα σήμαινε λοιπόν, σήμερα, να αντικρίζαμε την ιστορία της νεώτερης κοινωνίας του κεφαλαίου μέσω της φυσιογνωμίας του Μαρξ; Η πιθανότητα ενός τέτοιου προτάγματος αποτελεί τη μαρξιστική υπόθεση.

«Μαρξ-ισμός»

Προκειμένου να κατανοήσουμε τις πιο σημαντικές ιστορικές μορφές του κομμουνισμού μετά τον Μαρξ, όπως οι Ένγκελς, Κάουτσκυ, Πλεχάνωφ, Λένιν, Λούξεμπουργκ, Τρόρσκυ, Μπουχάριν, Λούκατς, Στάλιν και Μάο, μεταξύ άλλων, συνηθίζεται να τους αξιολογούμε ως συνεχιστές του Μαρξ. Είναι σημαντικό που και οι ίδιοι επιδίωκαν να δικαιώσουν τη δική τους πολιτική σκέψη και πράξη στους όρους αυτούς—και για τον λόγο αυτό θεωρούνταν από τους πολιτικούς τους αντιπάλους δογματικοί σεκταριστές, οπαδοί του μαρξισμού σα θρησκεία. Με ποιον τρόπο όμως νόμιζαν ότι ακολουθούν τον Μαρξ; Πώς πρέπει να αντιμετωπίσουμε το σημαντικότερο και βαθύτερο πολιτικό κίνημα των δύο τελευταίων αιώνων, αυτοαποκαλούμενο ως «μαρξιστικό», και καθοδηγούμενο από ανθρώπους οι οποίοι, στις μεταξύ τους αντιπαραθέσεις, δεν σταματούσαν να παραθέτουν Μαρξ ο ένας εναντίον του άλλου; Τι προσπαθούσαν να επιλύσουν αυτές οι φιλονικίες και ποιες ήταν —και είναι, δυνητικά—οι πολιτικές συνέπειες τέτοιων διαφωνιών επί της σημασίας του Μαρξ;

Σίγουρα ο μαρξισμός έχει δυσφημιστεί ως θρησκεία, και ο Μαρξ ως προφήτης. (Για παράδειγμα, ο Λέζεκ Κολακόφσκι απέρριψε τον μαρξισμό σαν τη «φαρσική πτυχή της ανθρώπινης υποταγής»²⁴). Τι γίνεται όμως με τον Μαρξ ως φιλόσοφο; Όσο κι αν ο Μαρξ έχει ευρέως απαξιωθεί ως πολιτικός στοχαστής, εντούτοις το 2005 επί παραδείγματι, μία έρευνα μεταξύ των ακροατών του BBC ανέδειξε τον Μαρξ ως τον «μεγαλύτερο φιλόσοφο όλων των εποχών», πολύ πιο μπροστά από τους Σωκράτη, Καντ, Νίτσε, και άλλους. Σε ένα πρώτο επίπεδο, αυτή δεν μοιάζει να είναι μια ιδιαίτερα εύλογη κρίση για τον Μαρξ, είτε με τους όρους της δικής του σκέψης και πράξης, είτε της «φιλοσοφίας» ως κλάδου, εκτός αν η φιλοσοφία του Μαρξ κατανοηθεί ως υποδήλωση του γεγονότος ότι δεν έχουμε ακόμα ξεπεράσει τα προβλήματα που ο ίδιος αναγνώρισε στη νεώτερη κοινωνία.²⁵ Όσον αφορά τη φήμη του Μαρξ ως στοχαστή, φαίνεται πως έχουμε ξεμείνει με τον «μαρξισμό» αλλά χωρίς την «κομμουνιστική» πολιτική του ίδιου του Μαρξ: ο «μαρξισμός» έχει επιβιώσει ως «ανάλυση», αλλά χωρίς σαφή πρακτική σημασία∙ ο «κομμουνισμός» έχει επιβιώσει ως ηθική χωρίς αποτελεσματική πολιτική. Με ποιο τρόπο θα μπορούσαμε να το κατανοήσουμε αυτό;

Η μαρξιστική υπόθεση είναι πως η σχέση μεταξύ Μαρξ και «κομμουνισμού» χρειάζεται να ξανατεθεί, αλλά με αποφασιστικά μη-παραδοσιακούς τρόπους, φωτίζοντας κριτικά την ιστορία του μαρξισμού. Διότι δεν ισχύει ότι ο κομμουνισμός βρήκε έναν αξιοσέβαστο σύντροφο στο πρόσωπο του Μαρξ—ίσως περισσότερο (ή λιγότερο) αξιότιμο από άλλους—αλλά ότι η σκέψη και η πολιτική πράξη του Μαρξ διαμορφώνουν ένα μη-αναγώγιμα μοναδικό (irreducibly singular) μοντέλο το μπορεί ακόμα να μας εμπνέει και στο οποίο μπορούμε ακόμα να προσβλέπουμε. Έτσι προκύπτει η συνεχιζόμενη δυνητική αναζήτηση (purchase) του «Μαρξ-ισμού». Το ερώτημα δεν είναι, όπως θα το έθετε ο Μπαντιού, ποιο είναι το μέλλον του κομμουνισμού, αλλά ποιο είναι το μέλλον του Μαρξ.

Η διευθέτηση κάθε δυνατού μέλλοντος του μαρξισμού απαιτεί την επανεξέταση του μαρξισμού του ίδιου του Μαρξ και των συνεπειών του.

Ο Μαρξ το 1848

Ο Μαρξ επισήμανε σχετικά με την επανάσταση στη Γερμανία, στην οποία ενεπλάκη άμεσα αφού συνέγραψε τοΜανιφέστο, ότι οι καπιταλιστές φοβόντουσαν περισσότερο τους εργάτες που διεκδικούσαν τα αστικά τους δικαιώματα, παρά το Πρωσικό κράτος που αφαιρούσε τα δικά τους. Αυτό δεν προέκυπτε εξαιτίας των συγκρουόμενων ταξικών συμφερόντων μεταξύ καπιταλιστών και γιούνκερς (δηλαδή της πρωσικής έγγειας αριστοκρατίας), αλλά μάλλον εξαιτίας του αναδυόμενου αυταρχισμού του κεφαλαίου μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση, σε πλανητική κλίμακα. Διότι ένας παρόμοιος αυταρχισμός ήταν επίσης χαρακτηριστικός της επανάστασης του 1848 στη Γαλλία, κατά την οποία η κυριαρχία του ανηψιού του Ναπολέοντα, Λουδοβίκου Βοναπάρτη, ως του πρώτου εκλεγμένου Προέδρου της Δεύτερης Δημοκρατίας (1848-1852), και στη συνέχεια, μετά το πραξικόπημά του (coup d’ etat), ως Αυτοκράτορα της Δεύτερης Αυτοκρατορίας (1852-1870), δεν μπορούσε να χαρακτηριστεί ως έκφραση του συμφέροντος κάποιας μη-αστικής τάξης (των «χωρικών», τους οποίους ο Μαρξ επέμενε να αποκαλεί, αιχμηρά, «μικροαστούς»), αλλά μάλλον *όλων* των τάξεων της αστικής κοινωνίας, η οποία βρισκόταν σε κρίση από τα μέσα του 19ου αιώνα, του «λούμπεν προλεταριάτου» συμπεριλαμβανομένου.²⁶ Όπως το έθεσε ο Μαρξ, σαρκαστικά, στη 18^η^ Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη(1852), οι αστοί φανατική της τάξης (order) εκτελούνταν στους εξώστες τους στο όνομα της υπεράσπισης της κοινωνικής τάξης (order).²⁷ Η κυριαρχία στα τέλη του 19ου αιώνα του Ναπολέοντα του τρίτου, του Μπίσμαρκ—και του Ντισραέλι—αντικατόπτριζε η μία την άλλη. Ο Μαρξ ανέλυσε τον αυταρχισμό της κοινωνίας μετά το 1848, σύμφωνα με τον οποίο το κράτος φάνηκε να υψώνεται πάνω από την πολιτική ζωή, ως μία κατάσταση όπου η αστική τάξη δεν ήταν πλέον ικανή να καθυποτάξει το κεφάλαιο, και το προλεταριάτο όχι ακόμα ικανό για κάτι τέτοιο.²⁸ Αυτή ήταν η κρίση της αστικής κοινωνίας που αναγνώρισε ο Μαρξ. Η αποτίμηση του Μπαντιού, από την άλλη πλευρά, αποτελεί μάλλον την ιστορία της εξουσίας της κυρίαρχης τάξης στην οποία αντιτάχθηκε η αντίσταση των καταπιεσμένων. Ήδη από το 1848 ο Μαρξ δεν ήταν ένας θεωρητικός των *τάξεων αλλά του κεφαλαίου*, του οποίου οι νεώτερες κοινωνικο-πολιτικές τάξεις αποτελούσαν «φαντασμαγορικές» προβολές.²⁹ Ο Μαρξ επιδίωξε να τοποθετήσει, όχι το κεφάλαιο στην ιστορία της ταξικής πάλης, αλλά την ιστορία στο κεφάλαιο³⁰, στο οποίο υπάγονταν οι κοινωνικοί αγώνες και η ιστορίας τους.³¹

Καπιταλισμός, κομμουνισμός, και «φυσική κατάσταση»

Ο Ζαν-Ζακ Ρουσό επικαλέστηκε μια υποθετική «φυσική κατάσταση», ώστε να οξύνει την κριτική θέαση της σύγχρονης κοινωνίας. Με τον τρόπο αυτό ο Ρουσό επιδίωξε να φέρει την κοινωνία εγγύτερα σε μια «φυσική κατάσταση». Η φιλελεύθερη, αστική κοινωνία αποτελούσε πρότυπο (model) και φιλοδοξία για τον Ρουσό. Για τον Ρουσό, ήταν η ανθρώπινη «φύση» [που είχε ως προορισμό] να είναι ελεύθερη.³² Οι άνθρωποι κατέκτησαν στην κοινωνία μία «πολιτική ελευθερία» (civil liberty) «ηθικής ελευθερίας» (moral freedom) ανώτερη απ’ αυτή που μπορούσαν να απολαύσουν ως ζώα, με την απλή «φυσική» ως σώμα ελευθερία στη φύση. Στην πραγματικότητα, ως ζώα οι άνθρωποι δεν είναι ελεύθεροι αλλά μάλλον σκλάβοι των φυσικών αναγκών και ενστίκτων τους. Μόνο εντός της κοινωνίας μπορεί να επιτευχθεί η ελευθερία και οι άνθρωποι να απελευθερωθούν από τη φυσική, ζωική τους κατάσταση.32 Όταν έγραφε ο Ρουσό στα μέσα του 18ου αιώνα, η υπόσχεση ελευθερίας της αστικής κοινωνίας βρισκόταν ακόμα στον ορίζοντα. Η αστική κοινωνία έτεινε στην ομοιότητα προς τη «φυσική κατάσταση» υπό την έννοια  του να φέρει την ανθρωπότητα, τόσο ατομικά όσο και συλλογικά, εγγύτερα στη [δυναμική τής] δυνατότητάς της, ούτως ώστε να πραγματώσει καλύτερα την ελευθερία της. Με τον Μαρξ, ο κομμουνισμός επίσης στόχευε στην πραγμάτωση αυτής της δυνατότητας. Η παράσταση (imagination) ενός «πρωτόγονου κομμουνισμού», εγγύτερου σε μία «φυσική κατάσταση» άσπιλης (unspoiled) ανθρώπινης δυνατότητας, ανακεφαλαίωνε το ρουσοϊκό όραμα της αστικής κοινωνίας ως χειραφέτησης. Στον καπιταλισμό, ωστόσο, η αστική κοινωνία συνέβη να παραβιάσει τη δική της επαγγελλόμενη δυνατότητα. Αυτό κατέστη «φυσική κατάσταση», όχι με την έννοια του Ρουσό, αλλά μάλλον σύμφωνα με αυτή του Χομπς, του «πολέμου όλων εναντίον όλων»—μία σύλληψη που είχε δεχθεί κριτική από τον Ρουσό. Η κοινωνία δεν προοριζόταν να αποτελέσει την αναστολή των εχθροπραξιών αλλά την πραγμάτωση της ελευθερίας. Επιπλέον, η ανθρωπότητα εντός της κοινωνίας επιδείκνυε μία «γενική βούληση», μη-αναγώγιμη στα ξεχωριστά μέλη της: μεγαλύτερη από το άθροισμα των μερών της. Όχι έναν Λεβιάθαν αλλά μια «δεύτερη φύση», μια αναγέννηση του δυνητικού [στοιχείου], τόσο συλλογικά όσο και ατομικά. Η ανθρώπινη φύση ανακάλυψε την πραγμάτωση της ελευθερίας της στην κοινωνία, αλλά οι άνθρωποι ήταν ελεύθεροι να αναπτυχθούν και να μεταμορφωθούν, για καλό ή για κακό. Συνεπώς, η προσέγγιση της κοινωνίας εγγύτερα στη «φυσική κατάσταση» σκόπευε να επιτρέψει τη δυνατότητα της ανθρωπότητας να πραγματωθεί πληρέστερα. Ο κομμουνισμός, σύμφωνα με τον Μαρξ, προοριζόταν να ακολουθήσει τον Ρουσό και όχι τον Χομπς, στην υλοποίηση των επιδιώξεων και δυνατοτήτων της αστικής κοινωνίας. Όμως, πρώτα, ο κομμουνισμός έπρεπε να είναι ξεκάθαρος σχετικά με τους στόχους του.

Κομμουνισμός: όχι αντιτιθέμενος, αλλά εντός, διαμέσου, και πέρα από την αστική κοινωνία του κεφαλαίου

Η μαρξιστική υπόθεση είναι ότι η σκέψη και πολιτική του Μαρξ αντιστοιχεί σε μία στιγμή βαθύτατου μετασχηματισμού στην ιστορία της νεώτερης κοινωνίας, και μάλιστα στην ιστορία της ανθρωπότητας: αντιστοιχεί στην άνοδο του «βιομηχανικού κεφαλαίου» και του συνακόλουθου «σοσιαλδημοκρατικού» εργατικού κινήματος που συνόδευσε αυτή την αλλαγή. Αυτό εκφράστηκε στην απαίτηση των εργατών για *κοινωνική*δημοκρατία, για την οποία ο Μαρξ σκεφτόταν ότι ήταν ανάγκη να υψωθεί σε επίπεδο μεγαλύτερης αυτοσυνείδησης προκειμένου να επιτύχει τους στόχους της.³³ Ο Μαρξ χαρακτήρισε τη στιγμή του βιομηχανικού κεφαλαίου ως εμβληματική της κρίσης της νεώτερης κοινωνίας—ή ακόμα και ενός συμβάντος και μίας κρίσης της «φυσικής ιστορίας»³⁴ —κατά την οποία κρίση η ανθρωπότητα ήρθε αντιμέτωπη με την επιλογή, όπως το έθεσε η Λούξεμπουργκ (απηχώντας τον Ένγκελς), «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα».³⁵ Αυτό συνέβη επειδή οι κλασικές αστικές μορφές πολιτικής που είχαν αναδυθεί την προηγούμενη περίοδο, της ανόδου του κεφαλαίου με τη μορφή της μανιφακτούρας, δηλαδή ο φιλελευθερισμός και η δημοκρατία, αποδείχτηκαν ανεπαρκείς απέναντι στα προβλήματα και τις προκλήσεις της νεώτερης κοινωνίας κατά τον 19ο αιώνα—δηλαδή [κατά] τη στιγμή του Μαρξ. Με τον Μαρξ η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει μια νέα, πρωτοφανή αποστολή. Εντούτοις, ούσα ακόμα ανεκπλήρωτη, η αποστολή αυτή έχει επιπλέον παραμεληθεί σήμερα.³⁶

Στη μετασχηματισμένη συνθήκη του κεφαλαίου, ο φιλελευθερισμός και η δημοκρατία έγιναν *αναγκαίοι* ακριβώς εξαιτίας της *αδυνατότητάς* τους, παραπέμποντας έτσι στη «διαλεκτική» *Aufhebung* (αναίρεση) τους—ολοκλήρωσης και υπέρβασης (transcendence) μέσω άρνησης, ή αυθυπέρβασης (self-overcoming).³⁷ Οι όροι φιλελευθερισμός και δημοκρατία δεν κατέστησαν αντιφατικοί μόνον ως προς την αμοιβαία τους συσχέτιση αλλά και έκαστος [κατέστη] αντιφατικός ως προς τον εαυτό του εντός του κεφαλαίου. Το ζήτημα λοιπόν δεν είναι ο κομμουνισμός *ενάντια *στη φιλελεύθερη δημοκρατία—όπως το εκλαμβάνουν ο Μπαντιού και ο Ζίζεκ. Ο κομμουνισμός ήταν, για τον Μαρξ, το πολιτικό κίνημα που παρέπεμπε στην πιθανότητα υπέρβασης της αναγκαιότητας του φιλελευθερισμού και της δημοκρατίας, ή υπέρβασης της ανάγκης για «αστική» πολιτική per se (ως τέτοια, καθαυτή). Κάτι τέτοιο όμως θα μπορούσε να επιτευχθεί μέσω της πολιτικής των αιτημάτων της εργατικής τάξης για *αστικά* δικαιώματα. Ο Μαρξ έβλεπε τον σοσιαλισμό και κομμουνισμό που είχαν αναδυθεί στην εποχή του ως έκφραση μίας όψιμης, και συνεπώς αυτο-αντιφατικής και δυνητικά μη συνεκτικής, μορφής αστικού ριζοσπαστισμού—εκφράζοντας τη *ριζοσπαστικοποίηση* της αστικής κοινωνίας—η οποία όμως διεκδικούσε την απολύτρωσή της. Ο Μαρξ διερεύνησε τη δυναμική εντός του κεφαλαίου για το πέρασμα πέραν των αιτημάτων για περισσότερο φιλελευθερισμό και δημοκρατία. Ο επακόλουθος «κομμουνισμός» έχασε επ’ αυτού την επαφή με τον Μαρξ, και αποσυντέθηκε στην αντινομία του 20ού αιώνα μεταξύ σοσιαλισμού και φιλελευθερισμού.³⁸ Η μαρξιστική υπόθεση είναι ότι ο Μαρξ αναγνώρισε τη δυνατότητα, όχι της αντίθεσης στην αστική κοινωνία, αλλά του ποιοτικού μετασχηματισμού εντός, μέσω, και πέρα από την αστική κοινωνία. | P